İSLAMDA ƏQAİD. 1 -Cİ FƏSİL: İMAMƏT, YAXUD CANİŞİNLİK NƏDİR?

İslam // 2021 18-06, 16:12

Ümumi mənada “imamət” və “rəhbərlik” , xüsusi mənada isə İslam peyğəbərinin canişinlik məsələsi tarixdə yüksək əhəmiyyət daşıyan teoloji-təfsiri bəhslərdəndir və heç bir mövzu haqda bu qədər söz açılmamışdır. Təəssüf ki, bəzən bu mövzu çərçivədən çıxaraq qanlı müharibə meydanına çevrilmişdir.

Bəzi teoloqların dediyi kimi, vilayət və imamətlə bağlı çəkildiyi qədər İslamda qılınc çəkilməmişdir! Məhz bu səbəbdən fə ən çox İslamın köklü əqidə üsullarından olan bu məsələ barədə yazılmış və mövzu bütün incəliklərilə maraqlananların ixtiyarına verilmişdir. Əlbəttə, burada məntiqsiz, ixtilaf törədən və yersiz təəssübkeşlikdən doğan fikirlərə də təsadüf olunur.

Bu mühüm və həssas məsələ ilə bağlı vəzifələrimiz aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Məntiqsiz və təəssüb doğuran bəhslərdən uzaq olub , Allahın kitabına, qəti sünnə1 və əlqi sübutlara istinadən onları tərtib etmək;

2. İmamətin əsasları ilə məsum imamların ilahi mənsəbindən sayılan vilayət və rəhbərliyi uyğunlaşdırmaq;

3. Bu məsələni Quran baxımından araşdırıb, imamətlə bağlı ayələri dəqiq təfsir etmək.
Bəzi tədqiqatçıların dediyi kimi, imamət haqda fikirlər yenicə yaranmamışdır və İslam aləmində peyğəmbərliyin davamı olan ümmətə rəhbərlik, İslamın taleyi ilə əlaqədar köklü bir məsələdir.2

Biz hər şeydən öncə varlıq aləmini , daha sonra bəşəriyyətə rəhbərlik məsələsini sonra məsum imamların rəhbərliyini və nəhayət , naiblərin höjumət və rəhbərliyini araşdıracağıq. Bütün bunlardan öncə bir neçə məsələni nəzərdən keçirmək zəruridir.

1. “Sünnə” lüğətdə , istər yaxşı olsun istər də pis, “üslub” mənasındadır. Dini termin kimi isə Peyğəmbəri-əkrəmin (s) əməl və sözlərindən ibarət olan və Qurani-kərimdə aşkar şəkildə qeyd olunmayan əmr, nəhy və göstərişlər mənasını daşıyır. Həmçinin, Həzrətin bir şeyi müşahidə edib təsdiqləməsinə də şamil olur. Yəni Peyğəmbər (s) hər hansı bir müsəlmanda gördüyü bir işi ona qadağan etməyibsə və sükutu ilə həmin əməli təsdiqləyibsə , sünnə ona aid olur. İslamda şəriət mənbələrindən biri də sünnədir. (“Məalimul-mədrəsətəyn”, Əllamə Əskəri, c: 3, səh: 9) (Mütərcim)

2. “İmamət və rəhbəri” , Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri, səh: 13.

Qeyd etmək lazımdır ki, imamətin tərifi ilə bağlı fikirayrılığı var. Bir zümrə müsəlmanların (şiə və Əhli-beyt (ə) məktəbi ardıcıllarının ) nəzərincə , imamət , dinin əsası və etiqadın köklərindən olduğu halda , başqa bir zümrə (əhli-sünnə məhzəbi) onu firui-din və əməli göstərişlərindən sayır. Məlum olduğu kimi, hər iki qrup məsələyə eyni gözlə baxmadığından , təbii olaraq ona fərqli təriflər vermişlər. Məsələn:
Əhli sünnə alimlərindən biri imamətə belə tərif verir:
“İmamət İslam peyğəmbərinin (s) canişinliyi adı ilə din və dünya işlərinə rəyasət və rəhbərlikdir!”1

Bu tərifə əsasən , imamət hökumət rəhbərliyinə aid zahiri məqam və vəzifədir. Bu hökumət dinə əsaslanır və Peyğəmbərin (s) (hökumət işlərindəki) canişini adını daşıyır. Təbii ki, burada “imam” xalq tərəfindən seçilməlidir.

Başqa bir tərifdə deyilir: “ İmamət müəyyən bir şəxsin şəri hökmlərə nəzarəti və dində İslam peyğəmbərinə (s) canişinlikdən ibarətdir. Belə ki, ona itaət bütün müsəlmanlara vacibdir!”2

Bu tərifin birinci təriflə əsaslı fərqi yoxdur və hər iki tərif eyni məfhumu ehtiva edir. İbn Xəldun tarixlə əlaqəli “Müqəddimə” adlı kitabında bu tərifi qeyd etmişdir.
Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Noman əl-Əkbəri əl Bağdadi “Əvailul-məqalat” kitabının “İsmət”3 bölümündə belə yazır:
“Peyğəmbərin (s) canişini olan imamlar hədd4 , hüquq və hökmləri icrasında , şəriətin qorunması , eləcə də insanların tərbiyəsində peyğəmbərlər kimi (günah və xətadan) məsumdurlar!”5

Əhli-beyt (ə) ardıcıllarının əqidəsinə uyğun bu tərifə əsasən , imamət xalqa rəyasət və rəhbərlikdən də yüksək məqamdır. İmamlar, peyğəmbərlərin, vəhyi istisna etməklə , bütün spesifik xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Buna görə də “ismət” sifəti6 imamlara da aiddir.
Əllamə Qazi Nurullah Şüştərinin “Şərhul-Ehqaqil-həqq” kitabında şiəlik baxımından imamətə belə tərif verilir:
“İmamət, peyğəmbərin peyğəmbərlik və onun ayrılmaz xüsusiyyətini istisna etməklə, bütün səciyyəvi xüsusiyyətlər və fəzilətlərini əhatə edən ilahi bir mənsəb , məqamdır.” 7

Bu tərifə əsasən, imam, Rəsulallah (s) vasitəsilə Allah tərəfindən seçilir. Həzrətin (s) peyğəmbərlik məqamından başqa bütün fəzilət və imtiyazlarına malikdir. Onun işi, yalnız dini hökumət və rəhbərliklə bitmir. Beləliklə, imamət fürui-din və əməli vəzifələrdən deyil, dinin əsaslarından sayılır!

1. “ Şərhi-tərcid” , Əllamə Əli ibn Məhəmməd Əlaəddin Quşçi, səh:472.

2. “ Təcridul-etiqad” (Xacə Nəsrəddin Tusi) kitabının qədim şərhi, Şəmsəddin İsfahani Əşəri, “Tovzihul-murad”dan (Şərhu-Təcridul-etiqad”ın haşiyəsi) nəqlən , Seyid Haşim Hüseyni Tehrani, səh:672.

3. “ İsmət” , yəni insan elə bir güclü dərketmə qüvvəsinə malik olsun ki, başqaları kimi günah etməyə qadir olduğu halda, günaha düşməsin. Bu məsələ Allahın məsum şəxsi günahı tərk etməyə məcbur etməsi kimi təsəvvür olunmamalıdır. Allah-Təalanın insana yüksək ağıl, kamal, dərrakə, mənəvi paklıq, eləcə dəibadət və itaətə son dərəcədə diqqət kimi böyük nemətlər bəxş etməsi nəticəsində günah etmək qüdrətinə malik olmasına baxmayaraq, onu öz ixtiyarı ilə tərk edir. Peyğəmbərlər və imamlar da bu məqama malik olduqları üçün onlara “məsum” deyilir. (“Camieyi-kəbirə ziyarətnaməsinin şərhi”, Seyid Abdullah Şübbər , səh: 180) (Müt)

4. Şəriətdə bəzi günah və pozğun işləri törədənlərin fiziki cəzalanmasına “hədd” deyilir. (Müt)

5. “Müqəddimə”, İbn Xəldun, səh: 191.

6. Günah və xətalardan paklıq.

7. “Şərhul-Ehqaqul-həqq” , Əllamə Qazi Nurullah Şuştəri (Ayətullah Nəcəfinin şərhi ilə) c:2, səh: 300 ( birinci vərəqaltı haşiyədə).